Szkło Huty Niemen

Historia huty Niemen rozpoczyna się w 1891 roku, kiedy to została zawiązana spółka przez Wilhelma Krajewskiego i Juliusza Stolle. 

W miejscowości Ustroń położonej w odległości 30 kilometrów od Nowogródka, wydzierżawiła ona istniejący już zakład produkujący szkło gospodarcze. Korzystna lokalizacja, siła robocza jak również bliski dostęp do surowców (drewno) stały się istotnym bodźcem do zmiany charakteru produkcji ze szkła gospodarczego na galanteryjne, co wydatnie przyczyniło się do sukcesu zakładu na rynkach imperium rosyjskiego. W 1905 roku nastąpiły zmiany w samym kierownictwie Spółki. W roku tym zmarł Krajewski, a kierownictwo zakładu spoczęło w rękach Juliusza Stollego, fachowca pochodzącego z czeskiej rodziny zajmującej się od kilku pokoleń produkcją i obróbką szkła. Zakład już pod samodzielnym kierownictwem Stollego szybko się modernizował, co było odpowiedzią na dynamicznie rozwijający się rynek rosyjski, który charakteryzował się dużym zapotrzebowaniem na galanterię szklaną. W tym też celu przeprowadził on rozbudowę huty i warsztatów szlifierskich. Poczyniono również inwestycje mające na celu unowocześnienie zaplecza socjalnego przeznaczonego dla pracowników zakładu. W roku 1911 został opublikowany katalog zawierający asortyment wyrobów szkła galanteryjnego produkowanego do wybuchu wielkiej wojny (jest to pierwszy znany katalog firmy). Znalazły się w nim przykłady produkowanej zastawy stołowej oraz galanterii szklanej w modnych kształtach i zdobieniach charakterystycznych dla mody panującej w ówczesnej Europie. Pierwsza wojna światowa oraz jej bezpośrednie następstwa w postaci działań wojennych zahamowały dynamiczny rozwój przedsiębiorstwa.

Julisz Stolle z żoną Józefą z d. Libich; źródło: archiwum rodzinne

Huta Niemen, widok ogólny; źródło: archiwum rodzinne

Budynek administarcyjno-biurowy; źródło: archiwum rodzinne

Produkcję udało się wznowić po roku 1920 już w nowych realiach politycznych jak i gospodarczych. W wyniku wojny polsko – bolszewickiej i podpisanego traktatu ryskiego – huta znalazła się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. W początkowym okresie powojennej działalności, zakład wytwarzał tzw. szkło gospodarcze w tym: szklanki, szkło apteczne czy prasowane cylindry do lamp naftowych. Lwią część produkcji stanowiły izolatory produkowane dla państwowych przedsiębiorstw, Poczty Polskiej i Polskich Kolei Państwowych dzięki czemu spółce udało się przetrwać trudny tuż powojenny okres. W roku 1927 zmarł Juliusz Stolle, a kierownictwo zakładu przeszło w ręce jego spadkobierców – synów Bronisława i Feliksa. Od tego momentu rozpoczął się intensywny rozwój zakładu trwający aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Był to czas nowych inwestycji i ekspansji handlowej na nowych rynkach zbytu, co umożliwiały systematyczne prace modernizacyjne w zakładzie. Dzięki takim poczynaniom wyroby spółki Stolle już na przełomie lat 20. i 30. XX wieku opanowały rynek krajowy. Natomiast doskonałe rozeznanie na rynkach zagranicznych oraz stworzenie sieci przedstawicielstw handlowych poza granicami Polski umożliwiły hucie intensywny eksport galanterii szklanej do takich krajów jak Austria, Francja wraz z koloniami, Anglia czy wreszcie USA, Kanada i kraje Bliskiego Wschodu.

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej

Okres drugiej wojny światowej to czas przejęcia i nacjonalizacji zakładu, systematycznych represji wobec pracujących tam Polaków, ale również rozpowszechnienie się wyrobów huty na terenie ZSRR. Sam zakład już znacjonalizowany wznowił produkcję w roku 1940, a jego wyroby zainteresowały przedstawicieli rosyjskiego Państwowego Instytutu Szkła Doświadczalnego. Efektem tego było przejęcie do produkcji przez inne huty na terenie ZSRR, 26 wzorów galanterii szklanej wytwarzanej pierwotnie przez Hutę Niemen. Działania wojenne w roku 1944 doprowadziły do znacznych zniszczeń w hucie. Zostały one jednak szybko usunięte przez pozostałych tam pracowników, także w połowie 1945 roku zakład rozpoczął produkcję galanterii szklanej. Ze względu na ustalenia konferencji poczdamskiej, huta Niemen znalazła się poza granicami powojennej Polski. W początkowym okresie, już w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej w zakładzie pracowało wielu przedwojennych pracowników, w tym kierownik techniczny Herman Szall (do 1.01.1952 r.), a sama huta produkowała szkła wedle wzorów „dekoracyjno-użytkowych” z lat trzydziestych. Koniec lat pięćdziesiątych przyniósł do huty modne nowe wzory opracowywane przez znanych rosyjskich projektantów szkła, a dzięki dużemu zapotrzebowaniu rynku jak również zainteresowaniu pośród nabywców stały się one w krótkim czasie obiektem pożądania wielu. Od lat sześćdziesiątych rozpoczął się nowy etap w dziejach huty, ale to już zupełnie inna historia.

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej

Wystawa „Szkło Huty Niemen” jest pierwszą tego typu ekspozycją od ponad 30 lat, po wystawie wyrobów huty w Muzeum Narodowym we Wrocławiu (1981) oraz Muzeum Mazowieckim (1987). W roku 1984 Muzeum Mazowieckie wydało pracę profesora Pawła Banasia „Szkło Huty Niemen”, która przedstawiała historię samego zakładu jak również charakter jego produkcji od rozpoczęcia działalności, aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Natomiast w roku 2013 w Muzeum Podlaskim w Białymstoku miała miejsce wystawa szkieł Huty Niemen pochodzących ze zbiorów białoruskich (Muzeum w Grodnie oraz ze zbiorów huty Niemen). Prezentowana wystawa w Muzeum Ziemi Lubuskiej jest więc pierwszą wystawą prezentującą w sposób kompleksowy charakter produkcji huty Niemen, począwszy od czasów imperium rosyjskiego przez okres II Rzeczpospolitej, po pierwsze lata powojenne – kiedy to nastąpiła zasadnicza zmiana charakteru produkcji zakładu.

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej

Na wystawie znalazły się eksponaty pochodzące z czterech polskich kolekcji prywatnych, które prezentują trzy zasadnicze okresy w dziejach huty. Eksponowanych jest kilka wyrobów produkowanych przez zakład do wybuchu pierwszej wojny światowej. Zasadniczą cześć wystawy stanowią wyroby z okresu międzywojennego, kiedy to huta przeżywała swój rozkwit, a jej wyroby eksportowane były poza granice Polski. Natomiast wystawione wyroby z okresu tuż powojennego (ca. do 1955 r.) ukazują wykorzystanie przedwojennych form i wzorów już w nowej sowieckiej rzeczywistości.

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej

Prezentowane na wystawie wyroby ukazują różnorodność form i technik zdobienia szkła przez hutę. Eksponowane są szkła dmuchane zaopatrzone w dekoracje malarską jak również szkła wykonane z doskonałej jakości masy szklanej i poddane skomplikowanej obróbce szliferskiej (z czego znana była huta), a polegającej na uzyskaniu gładkich szlifowanych pionowych płaszczyzn co nadało przedmiotom nieco kubistycznych form. Ten rodzaj szkieł swym rodzajem zdobienia nawiązuje bezpośrednio do bardzo modnych wzorów produkowanych przez inne europejskie huty w tym zakłady Mosera. Największą część prezentowanych eksponatów stanowią szkła wykonywane techniką prasowania, swoją formą nawiązujące do modnego w okresie międzywojennym stylu art deco. Jest to galanteria szklana, na którą składają się przedmioty wykonane ze szkła prasowanego barwionego w masie (na paletę barw stosowanych przez hutę składały się różnego rodzaju pastelowe róże, błękity, zielenie, żółcie, fiolety także biel uzyskiwana przez zastosowanie matowego deseniu oraz mocniejsze odcienie tych barw – do niedawna uznawane za produkcję powojenną) często uszlachetnionego poprzez wykorzystanie takich technik dekoracyjnych jak malowanie czarną emalią, matowanie lub zastosowanie tła w postaci dekoracyjnego reliefu. Różnorod- ność wytwarzanych przedmiotów przedstawia czteroczęściowy katalog Huty Niemen, który został wydany w formie wydawnictwa reprintowego towarzyszącego wystawie. Prezentuje on 1828 modeli produkowanych do 1939 roku. W części I i II były to w większości wzory powtórzone z pierwszego katalogu (wydanie z 1911 r.), natomiast w części III oraz IV znalazły się wzory już nawiązujące swoją formą do modnej stylistyki art deco. Na wystawie zaprezentowano również przedmioty nie występujące w omawianym katalogu, w tym popielnice reklamowe – przeznaczone dla konkretnych odbiorców, okolicznościowe szklane jajka-pisanki wykonane ze szkła mozaikowego, czy też ciekawy wazon optyczny będący kompilacją dwóch modeli innych szkieł produkowanych przez hutę.

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej

Zatem zapraszamy Państwa do obejrzenia ekspozycji kolekcji zgromadzonej w Muzeum Ziemi Lubuskiej. Niech będzie ona zachętą do rozwijania w sobie pasji poszukiwania i kolekcjonowania trochę już dzisiaj zapomnianej galanterii szklanej, która często zapomniana zalega w starych kredensach czy kuchennych szafach. 

Prezentowana ekspozycja jest efektem połączenia czterech prywatnych kolekcji należących do: Juliusza Bołbota, Grzegorza Budzyńskiego, Ireneusza Matery oraz Michała Naglika i jest pierwszym tego typu projektem muzealnym poświęconym hucie Niemen bazującym na zbiorach prywatnych. 

Grzegorz Budzyński

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej

źródło: Muzeum Ziemi Lubuskiej